سوال: آيا از نظر عقل و  علم و درايت،  حديثي كه درباره جغد و عزاداريش براي امام حسين در كامل الزيارات آمده است، صحيح می‌باشد؟

پاسخ اجمالی:

هر چند سند روایات با نگاه علم رجال قابل استناد نیستند، اما عزاداری حیوانات از نگاه علم و عقل پذیرفتنی است زیرا علم روز ثابت می‌کند حیوانات نیز داری درک و شعور هستند و هر موجودی دارای درک شعور می‌تواند بر مصیبتی عزادار باشد و در قرآن کریم نیز حیوانات مکلف هستند و در قیامت محشور خواهند شد.

پاسخ تفصیلی:

در روایاتی آمده است که حیوانات هم همانند انسان‌ها عزادار می‌کنند و اینگونه روایات می‌تواند گویای این حقیقت باشد که همانگونه که موجودات داری شعور، مکلف هستند و در قیامت هم محشور خواهند شد، این موجودات می‌توانند در مصیبت اولیای الهی نیز عزادار باشند و با عقل سلیم نیز سازگاری دارد و علم نیز تاثر حیوانات را در غم و شادی اثبات کرده است؛ از جمله این روایات، چهار روایت در کامل الزیارات است که درباره عزاداری جغد برای ابا عبد الله الحسین سلام الله علیه می‌باشند:

حديث اوّل:

محمّد بن الحسين بن احمد بن وليد و جماعتى از اساتيدم از سعد بن عبد اللَّه از محمّد بن عيسى بن عبيد از صفوان بن يحيى از حسين بن ابى غندر که گفت: امام صادق عليه السّلام در باره جغد فرمود: آيا احدى از شما آن را در روز ديده است؟ عرض شد: خير. حضرت فرمود: جهتش آنست كه وقتى امام حسين شهيد شد اين حيوان قسم خورد كه در آبادى سكنا نكرده و منزلش تنها در خرابه‏ها باشد، پس پيوسته در روز صائم و حزين است تا شب فرا برسد و وقتى شب در آمد از ابتداء آن تا صبح بر مصيبت حضرت امام حسين زمزمه و نوحه‏سرائى و مرثيه‏خوانى مى‏كند. [1]

سند حدیث:

در سند این روایت محمد بن عیسی بن عبید آمده که هر چند نجاشی وی را ثقه دانسته، اما شیخ طوسی و ابن داود، محمد بن عیسی را ضعیف و غالی و احادیثش را غیر قابل استناد می‌دانند.[2]

حسین بن ابی غندر نیز به صراحت توثیق نشده و فقط نامش آمده است.[3]

حديث دوّم:

حكيم بن داود بن حكيم از سلمه بن ابى الخطّاب از حسين بن على بن صاعد بربرى كه متصدّى قبر حضرت امام رضا عليه السّلام بود نقل كرده كه وى گفت: پدرم براى من نقل نمود که حضرت رضا فرمود: اين جغد را مى‏بينى؟ مردم چه مى‏گويند؟ عرض كردم: فدايت شوم آمده‏ايم كه از شما بپرسيم. حضرت فرمودند: اين جغد در عصر جدّم رسول خدا در قصرها و خانه‏ها سكنى داشت و هر وقت مردم مشغول خوردن طعام بودند اين حيوان پر مى‏زد و در مقابل ايشان خود را مى‏رساند و مردم طعام و غذا جلويش مى‏ريختند و اين حيوان طعام خورده و از آب خود را سيراب مى‏كرد و سپس به منزلش بر مى‏گشت ولى هنگامى كه حضرت حسين بن على شهيد شد، از شهر و آبادى خارج گشت و در خرابه‏ها و كوه‌ها و بيابان‏ها مكان گرفت و گفت: شما بد امّتى هستید! پسر دختر پيامبر خود را كشتيد و من به نسبت به نفس خود از شما در امان نيستم. [4]

سند حدیث:

حکیم بن داود در کتب رجالی مجهول است، سلمه بن ابی الخطاب تضعیف شده است،[5] حسین بن علی بن صاعد و پدرش (علی بن صاعد) نیز مجهول هستند.

حديث سوّم:

محمّد بن جعفر رزّاز از دائى خود محمّد بن الحسين بن ابى الخطّاب از حسن بن علىّ بن فضّال از شخصى از امام صادق عليه السّلام نقل كرد که امام فرمود: جغد در روز صائم است و وقتى افطار نمود قلبش در مصائب حضرت حسين بن على محزون و افسرده می‌شود تا صبح فرا برسد. [6]

سند حدیث:

حسن بن علی بن فضال فطحی مذهب است و روایت را از شخصی نقل می‌کند که معلوم نیست کیست و آیا ثقه بود یا نه؛ بنابراین این روایت مرفوعه است.

حديث چهارم:

على بن الحسين بن موسى از سعد بن عبد اللَّه از موسى بن عمر از حسن بن علی ميثمى نقل كرده که امام صادق عليه السّلام به شخصی به نام یعقوب فرمود: آيا تا به حال ديده‏اى كه جغدى در روز آواز بخواند؟ گفت: خير. حضرت فرمود: مى‏دانى چرا؟ عرض كرد: خير. امام فرمود: براى اينكه در طول روز اين حيوان صائم بوده و وقتى شب فرا رسد افطار كرده و از آنچه خداوند منّان روزى او كرده استفاده نموده سپس پيوسته تا صبح بر مصائب حضرت حسين بن على زمزمه نموده و نوحه‏سرائى مى‏كند.[7]

سند حدیث:

حسن بن علی میثمی در کتب رجالی اولیه نیامده است[8] و در کتاب‌های معتبر حدیثی غیر از این حدیث هیچ روایتی از وی نقل نشده است.

دلالت روایات

هر چند این چهار روایت از نظر سند قابل استناد نمی‌باشد، اما روایاتی دلایلی وجود دارد که ثابت می‌کند حیوانات نیز دارای شعورند و حقایق را می‌فهمند و از آن متاثر می‌شوند؛ از جمله این دلایل، یافته‌های علمی است که شعور ودرک حیوانات و شگفتی‌های آنها را روشن می‌کند.

حیوانات دارای شعور از منظر علم

به عنوان نمونه خانه‏سازى زنبور عسل، نظمى كه بر كندو حكم فرما است،[9] دقت مورچگان در جمع آورى نيازمندي‌هاى زمستان، طرز ذخيره و انبار آنها، دفاع حيوانات از خود در برابر دشمن، حتى آگاهى آنها از درمان بسيارى از بيماري‌ها، پيدا كردن لانه و خانه خود از فاصله‏هاى بسيار دور دست و پيمودن راه‌هاى طولانى و رسيدن به مقصد، پيش بينى آنها از حوادث آينده و مانند آن همه از چيزهايى است كه نشان مى‏دهد، در دنياى مرموز حيوانات بسيارى از وسائل هنوز براى ما روشن نیست؛ از اين گذشته بسيارى از حيوانات بر اثر آموزش و تربيت، كارهاى شگفت انگيزى انجام مى‏دهند كه حتى انسان‌ها از آن عاجزند.[10]

خداوند متعال نیز در آیه 38 سوره انعام می‌فرماید: «وَ مَا مِن دَابَّةٍ فىِ الْأَرْضِ وَ لَا طَئرٍِ يَطِيرُ بجَِنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُم مَّا فَرَّطْنَا فىِ الْكِتَابِ مِن شىَ‏ْءٍ ثُمَّ إِلىَ‏ رَبهِِّمْ يحُْشرَُون» ؛ «هيچ جنبنده‏اى در زمين و هيچ پرنده‏اى كه با دو بال خود پرواز مى‏كند، نيست مگر اينكه امت‌هايى همانند شما هستند، ما هيچ چيز را در اين كتاب فرو گذار نكرديم؛ سپس همگى به سوى پروردگارشان محشور مى‏گردند».

آيه فوق، سخن از «حشر» و رستاخيز عمومى تمام موجودات زنده، و تمام انواع حيوانات به ميان آورده، نخست مى‏گويد: هيچ جنبنده‏اى در زمين و هيچ پرنده‏اى كه با دو بال خود پرواز مى‏كند، نيست مگر اينكه امت‌هايى همانند شما هستند و و به اين ترتيب هر يك از انواع حيوانات و پرندگان براى خود امتى هستند همانند انسان‌ها، اما در اينكه اين همانندى و شباهت در چه جهت است؟ در ميان مفسران گفتگو است، بعضى شباهت آنها را با انسانها از ناحيه اسرار شگفت‏انگيز خلقت آنها دانسته‏اند زيرا هر دو نشانه‏هايى از عظمت آفريدگار و خالق را با خود همراه دارند و بعضى از جهت نيازمندي‌هاى مختلف زندگى يا وسايلى را كه با آن احتياجات گوناگون خود را بر طرف مى‏سازند، مى‏دانند؛ در حالى كه جمعى ديگر معتقدند كه منظور شباهت آنها با انسان از نظر درك و فهم و شعور است، يعنى آنها نيز در عالم خود داراى علم و شعور و ادراك هستند، خدا را مى‏شناسند و به اندازه توانايى خود او را تسبيح و تقديس ميگويند، اگر چه فكر آنها در سطحى پائين‏تر از فكر و فهم انسانها است، و ذيل اين آيه- چنان كه خواهد آمد- نظر آخر را تقويت مى‏كند.

با توجه به مطالبی که ذکر شد، حیوانات نیز دارای درک و شعور هستند و عزاداری موجودات دارای شعور با عقل و علم سازگار است و نه تنها در نگاه شیعه و بلکه این باور در نگاه اهل سنت نیز مطرح است که هنگامي که حسين بن علي کشته شد، آفاق آسمان تا  چندين ماه رنگ سرخ را به خود گرفت و اين سرخي آسمان حکايت از گريه آن داشته است.[11]

از جمله تفتازاني از متکلمين مشهور اهل سنت مي‌گويد: «ظلمي که بر اهل  بيت پيامبر رفته است را نمي‌توان پنهان نمود؛ زیرا بر این ظلم که در نهایت شناعت بود، جمادات و حیوانات نیز بر آن شهادت می‌دهند و نزدیک بود که زمین و آسمان بر آن گریه کنند و کوه‌ها از جا کنده شوند و صخره ها تکه تکه گردند. پس لعنت خدا بر کسي که اين کار را انجام داد يا به آن راضي شد و يا در اين جهت کوشيد و عذاب آخرت شديدتر و ماندگارتر است».[12]

[1].  ابن قولويه، جعفر، كامل الزيارات، ترجمه: ذهنى تهرانى، تهران، چاپ اول، 1377ش، ص318، باب31.

[2] . رک: فهرست شیخ طوسی، ص403. رجال ابن داوود، ص509.

[3] . رک: رجال نجاشی، ص55. فهرست شیخ طوسی، ص153.

[4].  كامل الزيارات، پیشین، ص318، باب31.

[5] . رک: رجال نجاشی، ص188. رجال ابن داود، ص459.

[6].  كامل الزيارات، پیشین، ص318، باب31.

[7].  كامل الزيارات، پیشین، ص318، باب31.

[8] . رک: نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج3، ص14. جواهری، محمد، المفید من معجم رجال الحدیث، ص150.

[9] . نحل/ 69-68. رک: تفسير الميزان، پیشین، ج‏12، ص424.

[10] . تفسير نمونه، پیشین، ج15، ص435. ج11، ص297.

[11]. رک: سيوطي، جلال الدين؛ الدر المنثور، جده، دارالمعرفه، 1365ه.ق،  ج1، ص31.

[12]. تفتازاني، سعد الدين مسعود؛ شرح مقاصد في علم الکلام،  پاکستان، دار النعمانيه، چاپ اول، 1401 ه.ق، ج 2، ص307.