فضیلت کربلا حقیقتی درخشان، سازگار با اهمیت و ارزش کعبه

چکيده شبهه

چرا در روایات اسلامی، مقام كربلا از مكه بالاتر است؛ در حالي كه قرآن کریم از مكه و كعبه، با احترام و عظمت یاد مي‌كند و اگر کربلا برتر از مکه بود، پس چرا در قرآن سخنی از این برتری به میان نیامده است و امامان بعد این برتری را بیان کرده‌اند؟

چکيده نقد

اگرچه روایاتی در کتب شیعه نسبت به فضیلت زیارت امام حسین (علیه السلام) وجود دارد که ثواب آن را معادل یا چندین برابر ثواب حج و عمره مقبول دانسته شده است؛ اما این روایات هیچ گاه از ارزش کعبه مکرمه و حج نمی‌کاهد، چرا که اولا: ارزش و اهمّيت کعبه و حج براى همه مسلمانان، روشن و بديهى است. ثانیا: آیات قرآن کریم و احادیث دالّ بر عظمت و افضل بودن مکه و جایگاه ویژه آن وجود دارد که در کتب شیعه اینگونه احادیث بسیار است؛ ثالثا: براى اثبات اهميت كعبه از نظر شيعيان كافى است، فتاواى فقهای شیعه را در باب نماز واجب و مستحب و مراسم احتضار، نماز و تدفين ميت، ذبح حيوانات و ... مرور كنيم كه در تمامى اين موارد توجه به سوى كعبه و شرط صحت و قبولى اعمال مى‌باشد. رابعا: دليل فضليت کربلا، شهادت امام حسين (علیه السلام) در آن سرزمين است و هم اينكه موجب زنده شدن روحيه حق طلبي و ظلم ستيزي و ياري دين مي‌شود، بعد از شهادت امام حسين تا كنون ده‌ها قيام به خاطر مبارزه ظلم و فساد با سرمشق و الگو قرار دادن امام حسين شكل گرفت و همه اين قيام‌ها با توجه به عنايت سالار شهيدان و الگو قرار دادن آن حضرت و قيامش صورت گرفته است؛ بنابراین برتری کربلا به این معنا نیست که سرزمین‌های مقدس دیگر ارزش خود را از دست داده‌اند و این روایات فضیلت را شیعیان به دروغ به اهل بیت نسبت نداده‌اند و بلکه در میان این احادیث روایت صحیح السند و معتبری نیز وجود دارد. از سوی دیگر، اهل سنت همانند مالک و گروهى دیگر، مدینه را برتر از کعبه مى‌دانند و نووى یکى از علماى بزرگ شافعى مى‌نویسد: «در نزد ما مکه برترین زمین است، اما مالک و جماعتى قائلند که مدینه برتر از مکه است». باز می‌نویسد: «علماى اهل سنت اجماع دارند که مکه و مدینه برترین نقطه زمین است، اما در این که کدام یکى از این دو بر دیگرى برترند، اختلاف دارند».[1] ابن حزم در المحلى اختلاف آورده است که مالک گفته:‌ «مدینه برتر از مکه است و پیروان او به روایات فراوان احتجاج کرده اند».[2] عبد الله ابن عبد البر قرطبى مالکى نیز جمعى از اهل بصره را در زمره طرفداران کسانى ذکر کرده که مدینه را برتر از مکه مى‌دانند.[3] این یعنی برتری کعبه نسبت به دیگر مکان‌ها حتی در میان اهل سنت نیز مورد اختلاف است و نسبت دادن این حقایق به شیعیان درست نمی‌باشد.

مقدمه

با دقت در متن روایات فضائل کربلای معلی، روشن مى‌شود که برترى کربلا از وجود مقدس امام حسین (سلام الله علیه) نشأت گرفته و کل فضائل و اسرار او در عظمت وجود آنحضرت است و اگر زمین کربلا در میان بهشتیان ندا مى‌دهد: من زمین مقدس، پاک و مبارکم به خاطر همان آقاى جوانان بهشت است که در او مدفون است: «وَهِیَ تُنَادِی أَنَا أَرْضُ اللَّهِ الْمُقَدَّسَهُ الطَّیِّبَهُ الْمُبَارَکَهُ الَّتِی تَضَمَّنَتْ سَیِّدَ الشُّهَدَاءِ وَسَیِّدَ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّهِ» و اگر خداوند زمین کربلا را بى نهایت گرامى‌داشت و به تواضع و شرافتش افزود باز هم به واسطه همان ریحانه رسول خدا (صلى الله علیه وآله و سلم) و اصحاب مخلص اوست: «فَأَکْرَمَهَا وَزَادَهَا بِتَوَاضُعِهَا بِالْحُسَیْنِ وَأَصْحَابِهِ»؛ از طرف دیگر،‌ وجود سید الشهداء وابسته به وجود پدر و مادر بزرگوار آن حضرت است. وجود مبارک مادرش وابسته به وجود خاتم انبیاء است و وجود نبى اکرم علت اصلى خلقت عالم است. بنابراین خداوند مى‌دانست که از نسل رسول خدا انسان‌هاى پاک و هدایتگر جامعه به وجود مى‌آید،‌ آنحضرت را آفرید. در نتیجه اگر امام حسین که از وجود رسول خداست نبود، کعبه و کربلا هم نبود. اما عده‌ای به این حقیقت توجه نکرده و تصور می‌کنند بیان فضائل کربلا بدان معناست که کعبه ارزش و قداستی کمتر از کربلا دارد یا شیعیان این فضائل را جعل کرده و به اهل بیت نسبت داده‌اند که باید گفت در تچزیه و تحلیل روایات، باید از یکجانبه‌گرایی پرهیز کرد و مجموعه روایات را مد نظر گرفت؛ به عنوان نمونه، طبق روایاتى که فریقین نقل کرده‌اند،‌ حرمت مؤمن بالاتر از کعبه است؛ آیا این بدان معناست که کعبه دیگر ارزشی ندارد و حج را باید رها کرد یال اینکه می‌خواهد اهمیت حرمت مومن را بیان کند؟ وقتى حرمت مؤمن این گونه باشد، پس چرا نوه‌ رسول خدا و ریحانه پیامبر و آقاى جواهان اهل بهشت حرمتش به این معنا، برتر از کعبه نباشد؟

نقد و بررسی

1. کعبه سرزمینی مقدس در میان همه امت‌ها

1-1. تاریخچه کعبه

از آيات قرآن کریم به خوبى استفاده مى‏شود كه خانه كعبه پيش از ابراهيم (سلام الله علیه)، حتى از زمان آدم (سلام الله علیه) بر پا شده بود؛ در آيه 96 سوره آل عمران مى‏خوانيم: «إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذي بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَ هُدىً لِلْعالَمينَ» ؛ «نخستين خانه‏اى كه به منظور پرستش خداوند براى مردم ساخته شد، در سرزمين مكه بود»؛ مسلم است كه پرستش خداوند از زمان آدم(سلام الله علیه) بوده است و تعبيرى كه در آيه 127 بقره به چشم مى‏خورد نيز همين معنى را مى‏رساند آنجا كه مى‏ فرمايد: «بياد آوريد هنگامى را كه ابراهيم و اسماعيل پايه‏هاى خانه (كعبه) را بالا مى‏بردند، و مى‏گفتند: پروردگارا! از ما بپذير؛ تو شنوا و دانايى»؛ «وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْراهيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إِسْماعيلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّميعُ الْعَليمُ»؛ اين تعبير مى‏رساند كه شالوده‏هاى خانه كعبه وجود داشته و ابراهيم و اسماعيل (سلام الله علیهما) پايه‏ها آن را بالا بردند.[4]

1-2. تقدس كعبه نزد اقوام

كعبه در نظر امت‏هاى مختلف نیز مورد احترام و تقدیس بود؛ مثلاً هنديان آن را تعظيم مى‏كردند و معتقد بودند به اينكه روح «سيفا» كه به نظر آنان اقنوم سوم است، در حجر الاسود حلول كرده و اين حلول در زمانى واقع شده كه سيفا با همسرش از بلاد حجاز ديدار كردند و همچنين صابئينى از فارس و كلدانيان، كعبه را تعظيم مى‏كردند و معتقد بودند كه كعبه يكى از خانه‏هاى مقدس هفتگانه است ... و گفته شده كه كلدانيان معتقد بودند كعبه خانه زحل است، چون قديمى بوده و عمر طولانى كرده است و ایرانیان هم آن را تعظيم مى‏كردند، به اين عقيده كه روح‏ هرمز در آن حلول كرده، و بسا به زيارت كعبه نيز مى‏رفتند. يهوديان هم آن را تعظيم مى‏كردند، و در آن خدا را طبق دين ابراهيم (سلام الله علیه) عبادت مى‏كردند و در كعبه صورت‏ها و مجسمه‏هايى بود، از آن جمله تمثال ابراهيم و اسماعيل (سلام الله علیهما) كه در دست‌شان چوب‏هاى ازلام داشتند؛ از آن جمله صورت مريم عذراء و مسيح بود[5] و اين خود شاهد بر آن است كه كعبه مورد تعظيم و تکریم بود؛[6] زمخشری حکایتی در باب نامگذاری زمزم گزارش کرده که ضمن آن از آمدن بابک بن ساسان به مکه یاد شده است و حکایت مزبور را با اندکی تفاوت، مسعودی و حموی نیز گزارش کرده­اند.[7]

1-3. کعبه، قبله امّت اسلامی

خداوند متعال در آیه 144 سوره بقره به این عظمت تصزیح نموده و می‌فرماید: «قَدْ نَرى‏ تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَهً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَحَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ» ؛ «نگاه‌هاى انتظارآمیز تو به سوى آسمان را (براى تعیین قبله نهایی) مى‌بینیم. اکنون تو را به سوى قبله‌اى که از آن خشنود باشى، مى‌گردانیم. پس روى خود را به سوى مسجدالحرام کن و هر جا باشید روى خود را به سوى آن بگردانید».

در آیه 150 سوره بقره نیز می‌فرماید: «وَمِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَحَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّهٌ إِلاَّ الَّذینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنی‏ وَلِأُتِمَّ نِعْمَتی‏ عَلَیْکُمْ وَلَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ» ؛ «و از هر جا خارج شدى، روى خود را به جانب مسجد الحرام کن! و هر جا بودید، روى خود را به سوى آن کنید! تا مردم، جز ظالمان (که دست از لجاجت برنمى‏دارند،) دلیلى بر ضدّ شما نداشته باشند؛ (زیرا از نشانه‏هاى پیامبر، که در کتب آسمانى پیشین آمده، این است که او، به سوى دو قبله، نماز مى‏خواند.) از آنها نترسید! و(تنها) از من بترسید! (این تغییر قبله، به خاطر آن بود که) نعمت خود را بر شما تمام کنم، شاید هدایت شوید.

امام صادق (سلام الله علیه) فرمود: «خداى عزّ و جلّ کعبه را قبله مسجد (الحرام) و مسجد (الحرام) را قبله اهل حرم و حرم را قبله همه اهل زمین قرار داد».[8]

1-4. زیارت کعبه بر توانمندان واجب و ترک آن مستلزم کفر

خداوند متعال در آیه 97 سوره آل عمران مى‌فرماید: «وَللهِِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنْ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلا وَمَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللهَ غَنِیٌّ عَنْ الْعَالَمِینَ» ؛ «و براى خدا بر مردم است که آهنگ خانه او کنند; آنانکه توانایى رفتن به سوى کعبه را دارند، و هرکس کفر ورزد (و حج را ترک کند، به خود زیان رساند) خداوند از همه جهانیان بى نیاز است».

1-5. کعبه، محل طواف، رکوع و سجود بندگان

طبق تصریح آیات قرآن، کعبه محل طواف و رکوع و سجود بندگان خد است:

«وَإِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهیمَ مَکانَ الْبَیْتِ أَنْ لا تُشْرِکْ بی‏ شَیْئاً وَطَهِّرْ بَیْتِیَ لِلطَّائِفینَ وَالْقائِمینَ وَالرُّکَّعِ السُّجُودِ»[9] ؛ «(به خاطر بیاور) زمانى را که جاى خانه (کعبه) را براى ابراهیم آماده ساختیم (و به او گفتیم:) چیزى را همتاى من قرار مده! و خانه‏ام را براى طواف‏کنندگان و قیام‏کنندگان و رکوع ‏کنندگان و سجودکنندگان پاک ساز».

«وَعَهِدْنا إِلى‏ إِبْراهیمَ وَإِسْماعیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفینَ وَالْعاکِفینَ وَالرُّکَّعِ السُّجُودِ»[10] ؛ «از مقام ابراهیم، عبادتگاهى براى خود انتخاب کنید! و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که: «خانه مرا براى طواف‏کنندگان و مجاوران و رکوع‏کنندگان و سجده کنندگان، پاک و پاکیزه کنید!»

1-6. ارزش والای کعبه در روایات اهل بیت (سلام الله علیهم)

در روایتی از امام باقر (سلام الله علیه) آمده است: «مَا خَلَقَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بُقْعَةً فِی الْأَرْضِ أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنْهَا وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی الْکَعْبَةِ وَ لَا أَکْرَمَ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهَا لَهَا حَرَّمَ اللَّهُ الْأَشْهُرَ الْحُرُمَ فِی کِتَابِهِ‏ یَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ»[11] ؛ «خداوند تبارک و تعالی قطعه‌ای از زمین که نزدش محبوبتر از کعبه باشد، نیافریده است و با دستش اشاره به کعبه کرد و [فرمود:] قطعه‌ای از زمین که نزد خداوند عزوجل از کعبه گرامی‌تر باشد، وجود ندارد. به خاطر کعبه خداوند ماه‌های حرام را در کتاب خود از روزی که آسمان‌ها و زمین را آفرید، مقرر کرد».

در ذیل این روایت شش روایت دیگر نیز در اهمیت مکه و کعبه آمده است.

امام صادق (سلام الله علیه) فرمود: «أَحَبُ‏ الْأَرْضِ‏ إِلَى‏ اللَّهِ تَعَالَى مَكَّةُ وَ مَا تُرْبَةٌ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ تُرْبَتِهَا وَ لَا حَجَرٌ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ حَجَرِهَا وَ لَا شَجَرٌ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ شَجَرِهَا وَ لَا جِبَالٌ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ جِبَالِهَا وَ لَا مَاءٌ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ مَائِهَا»[12] ؛ «محبوب‌ترین زمین نزد خدا مکه است و نیست تربت و خاکی محبوبتر از تربت مکه نزد خدا و نیست سنگی محبوبتر نزد خدا از سنگ مکه و نیست درختی محبوبتر نزد خدا از درخت مکه و نیست کوهی محبوبتر از کوه مکه نزد خدا و نیست آبی محبوبتر از آب مکه نزد خدا».

امام صادق (سلام الله علیه) در روایت دیگری فرمود: «أَنَّ اللَّهَ‏ اخْتَارَ مِنْ كُلِّ شَيْ‏ءٍ شَيْئاً وَ اخْتَارَ مِنَ الْأَرْضِ مَوْضِعَ‏ الْكَعْبَةِ»[13] ؛ «خداوند اختیار کرد از هر شیء چیزی را و اختیار کرد بر روی زمین مکان مکه را».

در این باب هفده روایت در عظمت و فضیلت کعبه آمده است.

2. 2. سرزمین کربلا مکان تجلی‌گاه جهاد و ایثار و زنده کننده عظمت و ارزش کعبه

موارد بسیارى از فضائل ویژه کربلا را مى‌توان از روایات به دست آورد که به برخى از ویژگی‌هاى مهم‌تر آن اشاره مى‌شود.

2-۱. مستحب بودن سجده بر خاک کربلا

یکى از مستحبات سجده این است که سجده بر زمین باشد؛ اما فقهاى شیعه گفته‌اند افضل این است که سجده بر تربت امام حسین (سلام الله علیه) باشد.

در روایتى امام صادق (سلام الله علیه) فرمود: «سجده بر خاک قبر امام حسین نورى مى‏بخشد که فروغ آن تا به زمین هفتم میرسد و هر کس تسبیحى از خاک قبر امام حسین به همراه داشته باشد، تسبیح کننده به حساب مى‌آید؛ هر چند که با آن تسبیح نکند».[14]

معاویه بن عمار مى‌گوید: امام صادق (سلام الله علیه) کیسه اى داشت که در آن تربت امام حسین (سلام الله علیه) را نگه مى‌داشت. هر وقت که نماز مى‌خوانده آن را بر سجاده‌اش مى‌ریخت و بر آن سجده مى‌کرد. امام فرمود: «سجده بر تربت امام حسین هفت حجاب را پاره مى‌کند».[15]

2-2 . شفا بخشی تربت کربلا

به نقل یونس بن ربیع، امام صادق علیه السلام فرمود:‌ «نزد سر مبارک حسین بن على تربت قرمزى است که در آن شفاء هر دردى غیر از مرگ مى‏باشد».[16]

روایت دوم؛‌ تر بت کربلا، بزرگترین دواء

در روایت دیگری امام صادق (سلام الله علیه) فرمود: «در تربت قبر امام حسین شفاء هر دردى بوده و آن دواء اکبر مى‏باشد».[17]

2-3. زیارت کربلا معادل هزار حج مقبول

در باره ثواب زیارت کربلا روایات متعدد صحیح و موثق در منابع آمده است؛ مرحوم کلینى در روایت صحیح السند از زید شحام نقل مى‌کند که امام صادق فرمودند: «زیارت امام حسین معادل بیست حجّ بلکه برتر از بیست حجّ و عمره مى‏باشد».[18]

در روایت موثق دیگر امام صادق(سلام الله علیه) فرمود: «زیارت امام حسین علیه السلام معادل پنجاه حج با رسول خدا صلى الله علیه وآله است».[19]

در دو روایت صحیح دیگر امام باقر و امام صادق (سلام الله علیهما) زیارت کربلا را معادل هزار حج مقبول و هزار عمره مبرور بیان کرده اند.[20]

در روایت صحیح دیگر نیز امام صادق (سلام الله علیه) ثواب زیارت را هزار حج و عمره مقبول ذکر کرده است.[21]

3. فضائل مشترک کعبه و کربلا

روایاتى که فضائل مشترک کعبه و کربلا را بیان مى‌کنند فراوان است و در اینجا به بعضى از موارد آن اشاره مى‌شود:

3-1. حرم الله و حرم رسول

در منابع شیعى تعدادى از روایات صحیح بیانگر این مطلب است که علاوه بر مکه معظمه «عنوان حرم الله وحرم رسوله» بر اماکن مقدس مدینه،‌ کربلا و کوفه نیز اطلاق شده است.

امام صادق فرمود: «مکه حرم خدا و رسول خدا و امیر المؤمنین است نماز در آن برابر صد هزار نماز و صدقه یک درهم در آن برابر با صد هزار درهم است و مدینه حرم خدا و رسول خدا و امیر المؤمنین است نماز در آن برابر ده هزار نماز و صدقه یک درهم برابر ده هزار درهم در غیر آن است و کوفه حرم خدا و رسول خدا و حرم امیرالمؤمنین است نماز در آن برابر هزار نماز و یک درهم صدقه در آن برابر هزار درهم در غیر آن است».[22]

امیر المؤمنین فرمود: «مکه حرم خدا، مدینه حرم رسول خدا و کوفه حرم من است. هیچ ستمگرى به فکر ستم در آن نمى‏افتد، مگر آنکه خداوند پشتش را در هم مى‏شکند».[23]

از امام صادق نقل شده است که رسول خدا فرمود: «مکه حرم خدا است و مدینه حرم من است».[24]

طبق این روایات که از نظر سند صحیح هستند، حرم خدا که مکه است مشخص است؛ اما از مدینه و کوفه و کربلا نیز به «‌حرم خدا و حرم رسول خدا» تعبیر شده‌است. و اطلاق این تعبیر، دلیل بر این است که مکان‌هاى فوق از عظمت و قداست خاصى برخوردار است و همگى در آن مشترکند.

3-2. مکه و کربلا، شعبه‌ی از رضوان و باغی از بهشت

ابن ابى العوجا در نزد امام صادق آمد و در باره کعبه سخنان واهى را بیان کرد. امام به او فرمود: «هر که را خدا گمراه ساخته و دلش را کور نمود،؛ حقّ بر او تلخ آید و آن را شیرین نداند و در نهایت شیطان دوستش شده و او را بوادى فلاکت افکنده و از آنجا خارجش نسازد! این خانه‏اى است که خدا خلق خود را توسّط آن بپرستش واداشته تا فرمانبرى ایشان را بیازماید و به تعظیم و زیارت آن تشویق کند، خداوند کعبه را مرکز پیغمبران و قبله نمازگزاران ساخته، کعبه شعبه‏اى است از رضوان خدا».[25]

تعدادى از روایات نیز کربلا را باغى از باغ هاى بهشت معرفى کرده است: از جمله اسحاق ابن عمار مى‌گوید: امام صادق فرمود: «جایگاه مزار امام حسین از آن روز که به خاک سپرده شده باغى از باغ‏هاى بهشت است» و نیز فرمود: «جایگاه مزار امام حسین آبراهى(درب) از آبراه‏هاى (درهای) بهشت است».[26]

در روایت صحیح دیگر نیز امام صادق (سلام الله علیه) محل مضجع شریف امام حسین (سلام الله علیه) را باغى از باغ‌هاى بهشت توصیف کرده است.[27]

نتیجه گیری

1. دليل فضليت کربلا، شهادت امام حسين (سلام الله علیه) در آن سرزمين است و هم اينكه موجب زنده شدن روحيه حق طلبي و ظلم ستيزي و ياري دين مي‌شود، بعد از شهادت امام حسين تا كنون ده‌ها قيام به خاطر مبارزه ظلم و فساد با سرمشق و الگو قرار دادن امام حسين شكل گرفت و همه اين قيام‌ها با توجه به عنايت سالار شهيدان و الگو قرار دادن آن حضرت و قيامش صورت گرفته است.
2. ارزش و اهمّيت کعبه و حج براى همه مسلمانان، روشن و بديهى است و آیات قرآن کریم و احادیث دالّ بر عظمت و افضل بودن مکه و جایگاه ویژه آن وجود دارد که در کتب شیعه اینگونه احادیث بسیار است.
3. برتری کربلا به این معنا نیست که سرزمین‌های مقدس دیگر ارزش خود را از دست داده‌اند و این روایات فضیلت را شیعیان به دروغ به اهل بیت نسبت نداده‌اند و بلکه در میان این احادیث روایت صحیح السند و معتبری نیز وجود دارد.
4. در برخی از روایات و اقوال اهل سنت نیز آمده است که مدینه برتر از مکه می‌باشد در حالی که هیچکدام بر این باور نیستند که این نگرش از ارزش مکه می‌کاهد یا دلیل بر رها کردن حج و رفتند بر شهر مدینه خواهد شد.

[1] . نووی شافعی، یحیى، المجموع، بیروت، دار الفکر للطباعه والنشر والتوزیع، 1997م، ج ۷، ص۳۸۸.

[2] . إبن حزم أندلسی ظاهری، علی، بیروت، دار الآفاق الجدیده، ج ۷، ص ۲۷۹.

[3] . نمری قرطبی مالکی، یوسف، الاستذکار الجامع لمذاهب فقهاء الأمصار فی شرح الموطأ، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 2000م، ج ۲، ص۴۶۰.

[4]. مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دار الكتب الإسلامية، چاپ دهم، 1371ش، ج‏1، ص454.

[5] . ازرقى، محمد، اخبار مكة و ماجاء فیها من الآثار، بیروت، دار الاندلس للنشر، ج1، ص137.

[6]. ابن هشام الحميرى، عبد الملك، السيرة النبوية، بيروت، دار المعرفة، بى‌تا،ج‏1، ص25-19. يعقوبى، احمد، تاريخ اليعقوبى، بيروت ، دار صادر، بى تا،ج‏1، ص197. طبري، محمد بن جرير، تاريخ‏الطبري، بيروت، دار التراث، چاپ دوم، 1387ق/1967م، ج‏2، ص105-107. طباطبايى، محمدحسين، الميزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ پنجم، 1374 ش، ج‏3، ص559. رضا، محمد رشيد، تفسير القرآن الحكيم الشهير بتفسير المنار، بيروت، دار المعرفة، چاپ اول، 1414ق، ج‏10، ص420.

[7] . زمخشری، ربيع الأبرار ونصوص الأخبار، بيروت، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، چاپ اول، 1412ق/ 1992م، ج1، ص188. مسعودی، على، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم، دار الهجرة، چاپ دوم، 1409ق، ج1، ص265. حموی، ياقوت، معجم البلدان، بيروت، دار صادر، چاپ دوم، 1995م، ج3، ص143.

[8] . ابن بابویه، محمد، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق، ج ۱، ص ۲۷۲. حر عاملی، محمد، وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، چاپ دوم، 1414ق، ج ۳، ص ۲۲۰.

[9] . حج/ ۲۶.

[10] . بقره/ ۱۲۵.

[11] . کلینی، محمد، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق، ج‏4، ص239، باب فضل النظر إلى الكعبة، حدیث1.

[12] . من لا يحضره الفقيه، پیشین، ج‏2، ص243، حدیث2304.

[13] . حر عاملى، محمد، وسائل الشيعة، قم، موسسه آل البیت، چاپ اول، 1409 ق، ج13، ص242، باب18- بَابُ وُجُوبِ احْتِرَامِ الْكَعْبَةِ وَ تَعْظِيمِهَا وَ تَحْرِيمِ هَدْمِهَا وَ أَذَى مُجَاوِرِيهَا، حدیث17649.

[14] . من لا یحضره الفقیه، پیشین، ج ۱، ص ۲۶۸.

[15] . من لا یحضره الفقیه، پیشین، ج ۱، ص ۲۶۸.

[16] . ابن قولویه قمی، جعفر، کامل الزیارات، ‌مؤسسه نشر الفقاهه، چاپ اول، ۱۴۱۷ق، ص ۴۶۸.

[17] . طوسی، محمد‍، مصباح المتهجد، بیروت، مؤسسه فقه الشیعه، چاپ اول،۱۴۱۱ق/ ۱۹۹۱م، ص ۷۳۲.

[18] . کلینی، محمد، الکافی، تهران، الاسلامیه، چاپ دوم، 1362ش، ج ۴، ص۵۸۰. ورک: کامل الزیارات، پیشین، ص ۳۰۲.

[19] . وسائل الشیعه، پیشین، ج ۱۴، ص ۴۵۴.

[20] . رک: وسائل الشیعه، پیشین، ج ۱۴، ص ۴۵۳.

[21] . کامل الزیارات، پیشین، ص ۳۰۷. رک: وسائل الشیعه، پیشین، ج ۱۴، ص ۴۵۴.

[22] . الکافی، پیشین، ج۴، ص۵۸۶.

[23] . الکافی، پیشین، ج۴، ص۵۶۳.

[24]. الکافی، پیشین، ج۴، ص۵۶۵ و ص ۵۷۶. ورک: کامل الزیارات، ص۳۶۴. من لا یحضره الفقیه، پیشین، ج۲، ص ۵۹۵. طوسی، محمد، تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، 1365ش، ج۶، ص54.

[25]. الکافی، پیشین، ج۴، ص ۱۹۸.

[26] . ابن بابویه، محمد، ‏ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، دار الرضى‏،‌ چاپ اول، 14069ق، ص۹۴. ورک: کامل الزیارات، پیشین، ص ۴۵۶.

[27] . رک: کامل الزیارات، پیشین، ص ۴۵۷. ورک: وسائل الشیعه، پیشین، ج۱۴، ص۵۱۲.