سوال: در مورد این حدیث توضیح دهید: «هركس به فضائل اميرالمومنين نگاه كند، تمام گناهان چشمش بخشیده می‌شود و اگر به فضائل اميرالمومنين گوش كند، تمامي گناهاني كه با گوش انجام داده آمرزيده مي‌شود»؛ آيا منظور حدیث این است که تمام گناهان چشم و گوش از نامه عملش پاک می‌شود؟

پاسخ اجمالی:

بخشش گناهان بدان معنا نیست که فرد فقط فضائل امیر مومنان را بنویسد یا بدان نگاه کند و یا بشنود و هیچ عمل نیکویی انجام ندهد و خدا نیز گناهانش را ببخشد و بلکه اینگونه روایات بر فرض پذیرش و معتبر بودن، بدین معناست که فرد با اعتراف به فضیلت امیرمومنان و به مرور زمان، آن حضرت را الگوی خود قرار دهد و با توبه و انجام اعمال نیک، گناهانش را از نامه عمل‌شان پاک کنند و شاید قید گناهان چشم و گوش به این معناست که گناهان حق الناس و نیز گناهان قابل جبران مانند نماز و روزه خمس و زکات و غیره را باید جبران هم بکند؛ اما از گناهان چشم و گوش مانند نگاه به نامحرم، شنیدن سخنان ناروا، شنیدن غیبت نیاز به جبران ندارد و توبه و ترک گناه کافی است.

پاسخ تفصیلی:

مقدمه

آیات فراوانی در قرآن دربارة اميرالمؤمنين ـ عليه السّلام ـ، امامت آن حضرت، شأن و منزلت آن حضرت، عصمت و وجوب اطاعت پذیری مردم از آن حضرت آمده است، به طوری که علمای اهل سنت گفته‌اند: سيصد آيه از قرآن دربارة آن حضرت نازل شده است و حاكم حسكاني متوفاي 470 هجری قمری مجموع آيات فوق را در 2 جلد با عنوان «شواهد التنزیل» جمع‌آوري کرده است.[1]

به عنوان نمونه بزرگان اهل سنّت گفته‌اند: آيه‌ تبليغ؛[2] آیه اکمال؛[3] آیه ولایت؛[4] آيه‌ تطهير؛[5] مباهله؛[6] پاداش رسالت؛[7] علم الكتاب[8] و... درباره علی بن ابی طالب نازل شده است[9] و مرحوم علّامه اميني نام 66 نفر از بزرگان اهل سنت را با كتب‌شان ذكر مي‌نمايد كه نزول آيه‌ ولایت را در مورد اميرالمؤمنين ـ  عليه السلام ـ پذيرفته‌اند.[10]

بنابراین فضایل امیرمومنان نه تنها در کتب شیعه و بلکه در جای جای کتب تفسیری و روایی اهل سنت بارها با اسناد معتبر و غیر قابل خدشه آمده است.

حدیث آثار نگاه کردن و شنیدن فضائل امیر مومنان

این حدیث را شیخ صدوق در کتاب الامالی و دیگر علما نیز از این کتاب نقل کرده‌اند[11] و متن الامالی اینگونه است:

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْحَاقَ رَحِمَهُ اَللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اَلْعَزِيزِ بْنُ يَحْيَى اَلْبَصْرِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ زَكَرِيَّا اَلْجَوْهَرِيُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ اَلصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ آبَائِهِ اَلصَّادِقِينَ عَلَيْهِمُ السَّلاَمُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ: «إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى جَعَلَ لِأَخِي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ فَضَائِلَ لاَ يُحْصِي عَدَدَهَا غَيْرُهُ فَمَنْ ذَكَرَ فَضِيلَةً مِنْ فَضَائِلِهِ مُقِرّاً بِهَا غَفَرَ اَللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ وَ لَوْ وَافَى اَلْقِيَامَةَ بِذُنُوبِ اَلثَّقَلَيْنِ وَ مَنْ كَتَبَ فَضِيلَةً مِنْ فَضَائِلِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ لَمْ تَزَلِ اَلْمَلاَئِكَةُ تَسْتَغْفِرُ لَهُ مَا بَقِيَ لِتِلْكَ اَلْكِتَابَةِ رَسْمٌ وَ مَنِ اِسْتَمَعَ إِلَى فَضِيلَةٍ مِنْ فَضَائِلِهِ غَفَرَ اَللَّهُ لَهُ اَلذُّنُوبَ اَلَّتِي اِكْتَسَبَهَا بِالاِسْتِمَاعِ وَ مَنْ نَظَرَ إِلَى كِتَابَةٍ فِي فَضَائِلِهِ غَفَرَ اَللَّهُ لَهُ اَلذُّنُوبَ اَلَّتِي اِكْتَسَبَهَا بِالنَّظَرِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ اَلنَّظَرُ إِلَى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ عِبَادَةٌ وَ ذِكْرُهُ عِبَادَةٌ وَ لاَ يُقْبَلُ إِيمَانُ عَبْدٍ إِلاَّ بِوَلاَيَتِهِ وَ اَلْبَرَاءَةِ مِنْ أَعْدَائِهِ»[12] ؛ «پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود: خداوند براى برادرم على بن ابى طالب عليه السّلام فضيلت‌هاى بسيار نهاده است. هركس فضيلتى را براى على عليه السّلام ياد كند و بدان اعتراف داشته باشد، خداوند گناهان گذشته و آينده او را خواهد آمرزيد، هرچند كه با گناه جن و انس به رستاخيز وارد شود و هركس فضيلتى از فضايل على عليه السّلام را بنويسد تا زمانى كه آن نوشتار باقى باشد، فرشتگان براى او طلب آمرزش خواهند داشت. و هركس به فضيلتى از فضايل علوى گوش بسپارد، خداوند گناهان گوش او را خواهد آمرزيد. و هركس به فضيلتى از فضايل على عليه السّلام بنگرد، خداوند گناهان ديدگان او را خواهد آمرزيد. آنگاه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود: نگريستن به سيماى على بن ابى طالب عليه السّلام عبادت است و يادكردن او عبادت است و ايمان مسلمانى مقبول نخواهد افتاد، مگر به ولايت على و بيزارى از دشمنان على».

مضمون این حدیث را خوارزمی از علمای اهل سنت قرن ششم، در کتاب معروف به المناقب نیز نقل کرده است.[13]

برخی از قسمت‌های این حدیث با اسناد دیگری در کتاب‌های شیعه و سنی نقل شده است مانند عبادت بودن نگاه به امیر مومنان؛ عبادت بودن یاد کردن امیرمومنان؛ قبولی اعمال با ولایت امیرمومنان؛ لزوم محبت به امیرمومنان و بیزاری از دشمنان آن حضرت که در حقیقت همان دشمنان اسلام هستند.

بررسی سندی حدیث

قبول مضمومن هر حدیثی مشروط به این است که آن حدیث با سند معتبر هم نقل شده باشد و صرف آمدن روایتی در یک کتابی دلیل بر اعتبار آن حدیث نیست؛ برخی از قسمت‌های این حدیث با اسناد دیگری در کتاب‌های شیعه و سنی نقل شده است مانند عبادت بودن نگاه به امیر مومنان (صلوات الله علیه)؛ عبادت بودن یاد کردن امیرمومنان(صلوات الله علیه)؛ قبولی اعمال با ولایت امیرمومنان(صلوات الله علیه)؛ لزوم محبت به امیرمومنان (صلوات الله علیه)و بیزاری از دشمنان آن حضرت (صلوات الله علیه)که در حقیقت همان دشمنان اسلام هستند.

با این بیان قسمت آخر حدیث چون در دیگر روایات شیعه و سنی نیز آمده است، اعتبار دارد اما مضمون اول حدیث در صورتی قابل استناد است که سند معتبری داشته باشد.

راویان حدیث

1. مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْحَاقَ رَحِمَهُ اَللَّهُ: در کتب رجالی اولیه نامش نیامده است ثقه بودن یا نبودنش معلوم نیست و فقط چون شیخ صدوق از وی با (رحمه الله) و (رضی الله) یاد کرده است، برخی گفته‌اند این به معنای ممدوح بودن و حسن حال وی می‌باشد.[14] مرحوم خوئی (رحمه الله) و (رضی الله) گفتن شیخ صدوق را نه دلیل بر وثاقت فرد می‌داند و نه بر حسن حال وی.[15]
2. عَبْدُ اَلْعَزِيزِ بْنُ يَحْيَى اَلْبَصْرِيُّ: نام وی در کتاب‌های رجالی نیامده است، البته برخی وی را عبد العزیز بن یحیی البصری الجلودی دانسته‌اند که قطعا این فرد در این روایت نمی‌تواند همان جلودی باشد، زیرا جلودی از اصحاب امام باقر است در حالی که در این روایت وی با چهار واسطه از امام باقر نقل می‌کند و با این نگاه می‌توان گفت فردی به نام عبد العزیز بن یحیی البصری مجهول داریم و فرد دیگری با همین نام و با  پسوند جلودی که از اصحاب امام باقر بود.
3. مُحَمَّدُ بْنُ زَكَرِيَّا اَلْجَوْهَرِيُّ: نام وی در کتب رجالی پیدا نشد.
4.  مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ: وی مشترک بین چند راوی است و نمازی وی را محمد بن عماره الکندی دانسته و می‌نویسد کتب رجال نام وی را ذکر نکرده‌اند.[16]
5. از پدرش عُمَارَةَ: نام وی در کتب رجالی پیدا نشد.

امام صادق از پدرش امام محمد باقر از پدرانش از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)

با این توضیح سند حدیث معتبر نیست و قابل استناد نمی‌باشد.

مفهوم آمرزش گناهان

بخشش گناهان بدان معنا نیست که فرد فقط فضائل امیر مومنان را بنویسد یا بدان نگاه کند و یا بشنود و هیچ عمل نیکویی انجام ندهد و خدا نیز گناهانش را ببخشد و بلکه اینگونه روایات بر فرض پذیرش و معتبر بودن، بدین معناست که فرد با اعتراف به فضیلت امیرمومنان و به مرور زمان، آن حضرت را الگوی خود قرار دهد و با توبه و انجام اعمال نیک، گناهانش را از نامه عمل‌شان پاک کنند و شاید قید گناهان چشم و گوش به این معناست که گناهان حق الناس و نیز گناهان قابل جبران مانند نماز و روزه خمس و زکات و غیره را باید جبران هم بکند؛ اما از گناهان چشم و گوش مانند نگاه به نامحرم، شنیدن سخنان ناروا، شنیدن غیبت نیاز به جبران ندارد و توبه و ترک گناه کافی است.

با این بیان منظور از بخشش گناهان گذشته و آینده این خواهد شد که معترف به فضائل امیر مومنان به مرور زمان از گناهان گذشته توبه می‌کند؛ قابل جبران‌ها را جبران می‌کند؛ حق الناس را ادا می‌کند؛ در آینده از گناهان دوری می‌کند و اینگونه تمام گناهان از نامه عملش پاک می‌شود و خدا از سر لطفی که دارد نه تنها در نامه عملش گناهی باقی نمی‌گذارد و بلکه به خاطر همین توبه پذیری هم درجات چنین بنده‌ای را بالاتر می‌برد.

[1] ـ حاكم حسكاني، عبيدالله، شواهد الّنزيل بقواعد التفصيل، بيروت، موسسة الاعلمي، 1392ق، در 2 جلد.

[2] ـ مائده/ 67.

[3] ـ مائد/ 5.

[4] ـ مائده/ 55.

[5] ـ احزاب/ 33.

[6] ـ آل‌عمران/ 61.

[7] ـ شوري/ 23.

[8] ـ رعد/ 43.

[9] ـ رک: سيوطي، جلال الدين عبدالرحمان، الدر المنثور في التفسير بالمأثور، بيروت، ج 2، ص 327، ذيل آيهي 67، سوره مائده. رشيد رضا، تفسير المنار، بيروت، دارالمعرفة، چاپ دوم، ج 6، ص 463. خوارزمي، المناقب، خطبه 135، روايت 152. شواهد التنزيل، پیشین، ج 1، ص 157، حديث 211.

[10] ـ ر.ك: اميني نجفي، عبدالحسين، الغدير، تهران، دارالكتب الاسلامية، چاپ دوّم، 1372، ج 3، ص156.

[11] . رک: ابن شاذان قمی، محمد بن أحمد، مائة منقبة، قم، مدرسة الإمام المهدي، چاپ اول، 1407ق، منقبت صدم، ص177.

[12] . ابن بابویه، محمد، الأمالي، قم، مركز الطباعة والنشر في مؤسسة البعثة، چاپ اول، 1417ق، مجلس 26، ص201، حدیث10.

[13] . خوارزمی، موفق بن احمد، المناقب، قم، مؤسسة النشر الإسلامي، چاپ سوم، 1414ق، ص32.

[14] . اردبیلی، علی، جامع الرواة، قم، کتابخانه مرعشی نجفی،  1403ق، ج2، ص43 و ص 530.

[15] . خوئی، ابو القاسم، معجم رجال الحديث، بی‌جا، بی‌نا، چاپ پنجم، 1413ق - 1992 م، ج15، ص231.

[16] . نمازی شاهرودی، علی، مستدركات علم رجال الحديث، تهران، ابن المؤلف، چاپ اول، 1415ق، ج7، ص254.