سوال:

آیا روایتی که می گوید زیارت عبد العظیم حسنی در ری برابر با زیارت ابا عبد الله الحسین اسن است؛ سند معتبری دارد یا نه؟

پاسخ

روايتي كه در آن فضيلت زيارت حضرت عبدالعظيم را برابر با زيارت سيدالشهدا معرفي مي كند، در منابع حديثي مهم و معتبري چون كامل الزيارات[1] و ثواب الاعمال و عقاب الاعمال[2] نقل شده است.
شيخ المحدّثين، صدوق، و نيز جناب ابن قولويه با دو سند متفاوت، لكن هر دو از جناب محمّد بن يحيي عطّار و ايشان از يكي از اهالي ري  اين گونه نقل كرده است كه: «خدمت امام هادي عليه السّلام رسيدم . ايشان فرمود: كجا بودي ؟ گفتم : حسين بن علي را زيارت كردم . امام هادي عليه السّلام فرمود :أما إنّك لَو زُرتَ قَبرَ عَبدِالعَظيمِ عِندَكُم كُنتَ كَمَن زارَ الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ عليه السّلام؛ بدان كه اگر قبر عبدالعظيم را در شهر خودتان زيارت كني، مانند كسي هستي كه حسين بن علي عليه السّلام را زيارت كرده باشد.»

سند روايت در كامل الزيارات:

حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ بْنِ مُوسَى بْنِ بَابَوَيْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْعَطَّارِ عَنْ بَعْضِ أَهْلِ الرَّي‏

سند روايت در ثواب الاعمال:

حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ قَالَ حَدَّثَنَا حَمْزَةُ بْنُ الْقَاسِمِ الْعَلَوِيُّ ره قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ عَمَّنْ دَخَلَ عَلَى أَبِي الْحَسَنِ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَادِي مِنْ أَهْلِ الرَّي‏
گرچه هر دو سند تا راوي آخر بدون اشكال است، لكن در هر دو منبع، جناب محمد بن يحيي العطار از كسي كه روايت را از او نقل كرده نامي به ميان نياورده و مجهول بودن او باعث شده تا از اين جهت، روايت مرسل به شمار آيد.
البته بايد توجه داشت كه سند يكي از قرائن براي پذيرش يا عدم پذيرش روايت است و حديث شناسان از طرق متعددي همچون محدث نقل كننده و كتاب وي و نيز ديگر قرائن گاه حديث ضعيفي را نيز مي پذيرند.

قرائن تقوبت كننده ضعف سند

1. اين روايت را  دو شخصيت از اَعلام حديثي نقل كرده اند، به علاوه اينكه روايت در دو كتابي كه نسبت به آن دو كتاب و استناد آنها به مولفانشان ترديدي وجود ندارد، نقل شده اند.
2. راوي اصلي ماجرا يعني جناب محمد بن يحيي از اساتيد بزرگاني چون مرحوم كليني به شمار مي آيد و هر كدام از رجال شناسان كه از محمد بن يحيي عطّار نامي برده‌اند، او را به بزرگي و عظمت ياد كرده و به وثاقت و صداقت و علم و تقوا ستوده‌اند.[3] از اين رو نمي توان به سادگي از كنار نقل ايشان، حتي اگر از شخص مجهولي باشد، عبور كرد.
3.  بسياري از اعلام و بزرگان در طول تاريخ شيعه اين روايت را نقل كرده و تلقي به قبول كرده اند و اين تلقي به قبول با علم به ضعف سند بوده كه خود مي تواند از ضعف سند بكاهد.[4]
4. در منابع حديثي ما روايتي نقل شده كه چه بسا بتوان از آن قاعده اي را اصطياد كرد و و ضعف سندي اين روايت را تا حدي جبران كرد.
شيخ صدوق اينگونه روايت مي كند: «قال الصَّادِقِ ع قَالَ: مَنْ لَمْ يَقْدِرْ عَلَى صَلَتِنَا فَلْيصل صَالِحِي مَوَالِينَا وَ مَنْ لَمْ يَقْدِرْ عَلَى زِيَارَتِنَا فَلْيَزُرْ صَالِحِي مَوَالِينَا يَكْتُبِ اللَّهُ لَهُ ثَوَابَ زِيَارَتِنَا[5]؛ هر كس دسترسى به ارتباط با ما ندارد، با دوستان شايسته ما ارتباط برقرار كند تا ثواب ارتباط با ما براى او نوشته شود. و هر كس قدرت بر زيارت ما ندارد، دوستان صالح ما را زيارت كند تا ثواب زيارت ما براى او ثبت گردد.[6]

اين روايت با دو سند متفاوت و از ابا الحسن اول يعني امام كاظم و نيز از امام رضا، با اندك تفاوتي، در كتاب كامل الزيارات[7] نيز نقل شده است. علامه مجلسي اول اين روايت را «منقول كالصحيح» مي دانند.[8]

بر اساس اين روايت زيارت قبر موالي صالح اهل بيت به منزله زيارت قبور آن بزرگواران معرفي شده، كه بر اين اساس و با توجه به جلالت قدر حضرت عبدالعظيم، صدور روايتي با مضمون مذكور دور از ذهن نيست.

بررسي تاريخ وفات حضرت عبدالعظيم

موضوع تاريخ ولادت و وفات حضرت عبدالعظيم جزء اموري است كه ديدگاه ها و نظرات متفاوتي پيرامون آن بيان شده است. متاسفانه با وجود عظمت شخصيتي جناب عبدالعظيم، منبع معتبري كه بتوان بر اساس آن با اطمينان از تاريخ تولد و وفات ايشان سخن گفت، در دسترس ما نيست.

آيت الله استادي درباره تاريخ وفات ايشان اينگونه مي نويسند:

اگر بر روايت كامل الزيارات و ثواب الاعمال اعتماد كنيم، بايد بگوييم كه عبدالعظيم در دوران امامت حضرت هادي و قبل از شهادت آن حضرت از دنيا رفته است؛ زيرا دوران امامت آن حضرت از سال 220 تا 254 بوده است. تعيين تاريخ دقيق يا تقريبي ممكن نيست و هيچ دليلي بر اين كه سال وفات عبدالعظيم همان سال شهادت حضرت هادي يعني 254 باشد، در دسترس نيست. همچنين هيچ دليلي بر اين كه سال وفات او حدود 250 يا يكي دو سال قبل از شهادت حضرت هادي باشد، نداريم.[9]
با اين حال مرحوم علامه شيخ آقا بزرگ تهراني تاريخ وفات ايشان را نيمه شوال سال 252ق ثبت كرده است.[10]

آيت الله استادي در مورد رفع اين اشكال كه حضرت عبدالعظيم از اصحاب امام عسكري است مي گويند:

ممكن است برخي با استناد به نقل برخي كتب رجالي كه حضرت عبدالعظيم را از اصحاب امام عسكري نيز معرفي كرده اند، چنين نتيجه بگيرند كه تاريخ وفات عبدالعظيم لزوماً بايد بعد از شهادت امام هادي باشد، ولي اين اشكال را مي توان اينگونه پاسخ داد كه اگرمنظور اين بزرگان درك امام عسكري به همراه نقل روايت است كه در منابع روايي از طريق عبدالعظيم روايتي از امام عسكري نقل نشده است و يا حداقل به دست ما نرسيده است و اگر منظور درك زمان امام عسكري باشد، پاسخ آن است كه با توجه به ولادت امام عسكري در سال 332ق قطعا عبدالعظيم ايشان را درك كرده است، ولي نه در دوران امامت ايشان.
آيت الله استادي اين احتمال را داده اند كه ممكن است منشأ اين اشتباه آن باشد كه احيانا براي امام هادي نيز لقب عسكري به كار رفته است، از اين رو برخي به اشتباه ايشان را از اصحاب امام حسن عسكري نيز به شمار آورده اند. [11]
بر اين اساس نمي توان به طور قطع گفت كه تاريخ وفات ايشان پس از شهادت امام هادي بوده است، بلكه نقل هاي هرچند ضعيف و نيز روايت مورد بحث ما قرائني بر آن هستند كه وفات ايشان قبل از شهادت امام هادي بوده است.
در پايان بايد گفت كه اگر روايت مورد سوال را بپذيريم، شان و منزلت حضرت عبدالعظيم ويژه تر خواهد بود، ولي با فرض عدم قبول روايت نيز چيزي از عظمت شخصيت و جلالت قدر حضرت عبدالعظيم و بركات زيارت آن جناب كاسته نخواهد شد.

پي‌نوشت‌ها:

[1]. ابن قولويه، جعفر بن محمد، كامل الزيارات، نجف اشرف، دار المرتضويه، اول، 1356ش، ص324.
[2]. ابن بابويه، محمد بن علي (شيخ صدوق)، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، دارالشريف الرضي للنشر، دوم، 1406ق، ص99.
[3]. به عنوان نمونه ر.ك: نجاشي، احمد بن علي، رجال نجاشي، قم، موسسه النشر الاسلامي ص250؛ مير داماد، محمد باقر بن محمد، التعليقه علي كتاب الكافي»، قم، خيام، اول، 1403، ج1، ص76 و 365.
[4]. ملاصدرا، شرح اصول كافي، تهران، موسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي، اول، 1383، ج3، ص276؛ مجلسي اول، روضه المتقين في شرح من لايحضره الفقيه، قم، موسسه كوشانپور، اول، 1406، ج3، ص357 و ج14، ص165.
[5]. شيخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، قم، دفتر انتشارات اسلامي، دوم، 1413، ج2، ص73.
[6]. قريب به مضمون اين روايت را در باب «بَابُ اسْتِحْبَابِ زِيَارَةِ الْمُؤْمِنِينَ خُصُوصاً الصُّلَحَاء» از كتاب وسائل الشيعه ج14، ص581 نيز مي توان مشاهده نمود.
[7]. كامل الزيارات، همان، ص319.
[8]. مجلسي، محمدتقي، لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقيه، قم، اسماعيليان، دوم، 1414،ج‏6، ص: 144.
[9]. ر.ك: شناخت نامه حضرت عبدالعظيم حسني و شهر ري، مقاله آشنايي با حضرت عبدالعظيم و مصادر شرح حال او، آيت الله رضا استادي، قم، سازمان چاپ و نشر دار الحديث، اول، 1382، صص67-69.
[10]. آقابزرگ طهراني، محمدمحسن، الذريعه الي تصانيف الشيعه، نجف،: مطبعه الغري، ج7، ص190.
[11]. آيت الله استادي، مقاله آشنايي با حضرت عبدالعظيم و مصادر شرح حال او، همان، صص67-69.